Τα πολυθρύλητα Γιάννενα ήταν εξαρχής ένας από τους στόχους του ελληνικού στρατού κατά τον Α΄Βαλκανικό Πόλεμο 1912-13. Η απελευθέρωσή τους δε, στις 21 Φεβρουαρίου 1913 έγινε ένα πανελλήνιο γεγονός με διεθνή αντίκτυπο και αποτέλεσε ένα σημείο καμπής για τις ιστορικές εξελίξεις.

Η έναρξη του πολέμου το 1912 επικεντρώθηκε πάντως στα βόρεια σύνορα στη Θεσσαλία με καθοριστικές τις μάχες στα στενά του Σαρανταπόρου. Ο στρατός στην Ήπειρο είχε αρχικά αμυντικό χαρακτήρα αφού οι κύριες δυνάμεις είχαν διατεθεί στη Θεσσαλία. 

Παρ’ όλα αυτά από την πρώτη μέρα, προωθείται γοργά στην περιοχή της Άρτας και σε λίγες εβδομάδες φτάνει στη γραμμή των Πέντε Πηγαδιών. Σταδιακά όμως τον Νοέμβριο του 1912 έρχεται αντιμέτωπος με την ευρεία οχύρωση των Τούρκων στα Ιωάννινα (Μπιζάνι κλπ) ενώ την κατάσταση επιδεινώνει και η κακοκαιρία. Η ενίσχυση των δυνάμεων όμως βαθμιαία και το επιθετικό σχέδιο μετά τον Ιανουάριο, σε συνδυασμό με την αυταπάρνηση και τον ηρωϊσμό των στρατιωτών θα φέρει και τη νίκη που σηματοδοτείται από την απελευθέρωση των Ιωαννίνων.

Ένα συνοπτικό χρονικό των εξελίξεων σε στρατιωτικό επίπεδο έχει ως εξής:

Στις 4 Oκτωβρίου 1912, Eλλάδα, Bουλγαρία και Σερβία ως σύμμαχοι επιδίδουν τελεσίγραφο για την κήρυξη του πολέμου στην Oθωμανική Aυτοκρατορία με τις επιχειρήσεις να ξεκινούν την επόμενη μέρα.

2 Οκτωβρίου. Φτάνει στην Άρτα ο Αρχηγός του Στρατού Ηπείρου, Αντιστράτηγος Κωνσταντίνος Σαπουτζάκης. Αμυντική είναι κυρίως η αποστολή του Στρατού Ηπείρου με σκοπό την εξασφάλιση της μεθορίου (Άκτιο- Άρτα-Τζουμέρκα, σε γραμμή 150 χλμ) ενώ υπάγεται στο Υπουργείο Στρατιωτικών.  Η περιοχή της Ηπείρου περιγράφεται ως ορεινή χωρίς στην ουσία επαρκές οδικό δίκτυο.

5 Οκτωβρίου. Ξεκινάνε οι επιχειρήσεις της Ελλάδας κατά της Τουρκίας.  Το κύριο βάρος της επίθεσης έχει ο Στρατός Θεσσαλίας υπό τον Αρχιστράτηγο Κωνσταντίνο.

Αποφασίζεται ανάληψη επιχείρησης και στην Ήπειρο με στόχο την απώθηση των εχθρών στη γραμμή Αράχθου.

6 Οκτωβρίου. Τμήματα του 7ου Τάγματος Ευζώνων, με την υποστήριξη πυρών πυροβολικού, περνάνε υπό βροχή τη Γέφυρα της Άρτας και το βράδυ στήνουν τμήματα ασφαλείας στα υψώματα του Γκριμπόβου.

12 Οκτωβρίου. Απελευθέρωση Φιλιππιάδας

14 Οκτωβρίου. Αναχωρεί από τον Πειραιά με πλοίο το Ανεξάρτητο Τάγμα Κρητών με 2.000 άντρες. Θα φτάσει στο λιμάνι της Κόπραινας τρεις μέρες μετά. Η συμμετοχή των εθελοντών Κρητών παραμένει και σήμερα ένα λαμπρό γεγονός και μνημονεύεται με συγκίνηση.

19 Οκτωβρίου. Διαταγή για παύση της αμυντικής αποστολής και ανάθεση της απελευθέρωσης της Ηπείρου. 

21 Οκτωβρίου. Απελευθέρωση Πρέβεζας. Ευρεία βάση πλέον του ελληνικού στρατού στην περιοχή της Άρτας.

25 Οκτωβρίου. Πέφτει απότομο ψύχος κι ενώ μαίνονται οι μάχες στο Ανώγειο. Το πολύ κρύο θα συνοδεύει από εδώ και πέρα τις μάχες σε μεγάλα χρονικά διαστήματα.

28 Οκτωβρίου. Καταλαμβάνονται τα Πέντε Πηγάδια, ιδιαίτερης σημασίας πέρασμα και οχυρωματική θέση κι ενώ οι Τούρκοι υποχωρούν.

31 Οκτωβρίου. Απελευθέρωση Μετσόβου.

Βαρύς ο καιρός. Σε αναμονή των ενισχύσεων, αμυντική στάση ως και τις 20 Νοεμβρίου. Βαθμιαία ενίσχυση του στρατεύματος μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης στις 27 Οκτωβρίου- ενίσχυση και με τρία αεροπλάνα. Σχεδιασμός για επίθεση κατά των Ιωαννίνων. Ενισχύονται όμως και οι Τούρκοι με δυνάμεις από το Μοναστήρι.

5 Νοεμβρίου. Απελευθέρωση της Χιμάρας από τον Σπύρο Σπυρομίλιο.

26 Νοεμβρίου. Στον Δρίσκο το Σώμα Γαριβαλδινών, το Σώμα Ελλήνων Ερυθροχιτώνων και στρατιωτικές μονάδες. Ηρωϊκές μάχες, αλλά υποχώρηση με απώλειες. Συγκλονίζει το πανελλήνιο ο θάνατος του Λορέντζου Μαβίλη στις 28 Νοεμβρίου.

29 Νοεμβρίου. Επιθετική προώθηση προς Ιωάννινα, με μεγάλες απώλειες. Νίκη στα Πεστά.

Συνέχεια επιθέσεων την 1η Δεκεμβρίου τώρα πια προς Μανωλιάσα και Μπιζάνι (1-3 Δεκεμβρίου), αλλά πρόσκρουση πάνω στην οχυρωμένη τοποθεσία των Ιωαννίνων και αντεπίθεση των Τούρκων στις 4 Δεκεμβρίου, που στηρίζονται πλέον και σε δικές τους ενισχύσεις.

Σοβαρές μάχες στις 10 Δεκεμβρίου σε Αετοράχη και Λάζαινα με νίκες των Ελλήνων.

7 Δεκεμβρίου. Απελευθέρωση της Κορυτσάς.

12 Δεκεμβρίου. Ενισχύσεις του ελληνικού στρατού με Μεραρχίες που καταφτάνουν από τη Θεσσαλονίκη στο λιμάνι της Πρέβεζας. Ενισχύσεις καταφτάνουν στο Εμίν Αγά όπου και έχει στρατοπεδεύσει ο στρατός μέχρι και τις 5 Ιανουαρίου.

31 Δεκεμβρίου. Διαταγή για νέα επίθεση στα Ιωάννινα, αλλά αναβάλλεται λόγω της αλλαγής της ηγεσίας του Στρατού Ηπείρου την οποία και αναλαμβάνει ο Διάδοχος Κωνσταντίνος, ο οποίος γίνεται πλέον Αρχιστράτηγος Μακεδονίας και Ηπείρου.

Παρ’ όλα αυτά διατάσσεται γενική επίθεση στις 7 Ιανουαρίου κι ενώ επικρατεί βαρύς χειμώνας. 

Στις 10 Ιανουαρίου φτάνει στη Φιλιππιάδα ο Κωνσταντίνος. Την επομένη, ο Διάδοχος ενημερώνεται στην Κανέτα από τον Σαπουτζάκη, και γίνεται ανασυγκρότηση του Στρατού Ηπείρου. Ιδρύεται η θρυλική 8η Μεραρχία.

17 Ιανουαρίου. Με επιστολή του ο Κωνσταντίνος ζητάει από τον Εσάτ Πασά να παραδώσει τα Ιωάννινα, κάτι που δεν γίνεται δεκτό.

Επιδείνωση του καιρού με χιόνι. 

6 Φεβρουαρίου. Επισκέπτεται το μέτωπο ο Ελ. Βενιζέλος. Από τη Φιλιππιάδα θα φτάσει στην πρώτη γραμμή και το μέτωπο Μπιζανίου, για να επιστρέψει στην Πρέβεζα και μετά στην Αθήνα.

15 Φεβρουαρίου. Απόφαση για επίθεση προς Ιωάννινα. Σχέδιο για επίθεση από τα Δυτικά της πόλης.

20 Φεβρουαρίου. Από τα ξημερώματα, γενική επίθεση. Προέλαση από τα Δυτικά προς Πεδινή. Ο Βελισσαρίου με τους Εύζωνές του συνεχίζει ως τον Αγ. Ιωάννη στη σημερινή Ανατολή. Η παράδοση των Ιωαννίνων από την τουρκική αντιπροσωπεία γίνεται στις 11 το βράδυ.

21 Φεβρουαρίου. Υπογραφή του πρωτοκόλλου της παράδοσης. Είσοδος στην πόλη αποσπασμάτων του ελληνικού στρατού.

22 Φεβρουαρίου. Στην πόλη εισέρχεται ο Διάδοχος Κωνσταντίνος. Μεγάλη και ενθουσιώδης υποδοχή από τους κατοίκους της πόλης.

5 Μαρτίου. Ο Βενιζέλος τηλεγραφεί στον Κωνσταντίνο που βρίσκεται στα Ιωάννινα και τον ενημερώνει για τη δολοφονία του πατέρα του Βασιλιά Γεώργιου στη Θεσσαλονίκη. Ο Κωνσταντίνος αναχωρεί για την Αθήνα την επόμενη μέρα. 

Ο ηρωικός ελιγμός που άνοιξε το δρόμο

για την απελευθέρωση

Η διαταγή για την επίθεση στα Ιωάννινα επιδόθηκε στις 16 Φεβρουαρίου και προέβλεπε έναν ελιγμό με αιφνιδιαστική υπερκέραση του Μπιζανίου από τα δυτικά, την αυγή της 20ης Φεβρουαρίου, ενώ ταυτόχρονα θα γινόταν μετωπική επίθεση και παραπλανητικές ενέργειες.

Όντως με το φως της ημέρας στις 20 Φεβρουαρίου κι αφού έχει προηγηθεί επιχείρηση του Πυροβολικού, ξεκίνησε η επίθεση από όλες τις πλευρές.

Στα δυτικά, η 3η Φάλαγγα επιτέθηκε αιφνιδιαστικά σε τρεις κατευθύνσεις και μέχρι το μεσημέρι είχε καταλάβει τον αυχένα κοντά στο Λύγγο, τα υψώματα της Μεγάλης Τσούκας, του Αγίου Νικολάου και την Κοσμηρά. Το απόγευμα μία διλοχία κατευθύνθηκε προς το ύψωμα της Δουρούτης.  

Η 2η Φάλαγγα με την εμπροσθοφυλακή της που αποτελούνταν από το 1ο Σύνταγμα Ευζώνων (8ο και 9ο Τάγματα Ευζώνων) και το 1/17 Τάγμα Πεζικού κινήθηκε και αυτή και μέχρι το μεσημέρι είχε συγκεντρωθεί στην περιοχή της Δωδώνης.  Μετά την προώθηση της 3ης Φάλαγγας, συνέχισε και αυτήν την προέλαση προς τα Ιωάννινα με τα δύο Τάγματα Ευζώνων ακολουθώντας το δρόμο προς την Πεδινή, την οποία και κατέλαβαν στις 5 το απόγευμα με τους Τούρκους να υποχωρούν συνεχώς προς την πόλη.

Στις 6 το απόγευμα τα ευζωνικά τάγματα με επικεφαλής το 9ο Τάγμα του Ταγματάρχη Ιωάννη Βελισσαρίου, δεν σταματάνε και φτάνουν ως τον Άγιο Ιωάννη συλλαμβάνοντας πολλούς αιχμαλώτους και προκαλώντας πανικό στις τουρκικές δυνάμεις. Μέχρι το βράδυ, τα δύο Τάγματα Ευζώνων έχουν εγκαταστήσει τμήματα ασφαλείας μία ανάσα από την πόλη, κόβουν τις τηλεφωνικές γραμμές με το Μπιζάνι και μέσα στη νύχτα ανακόπτουν την υποχώρηση των τουρκικών δυνάμεων που υποχωρούν προς την πόλη (συλλαμβάνοντας σχεδόν 1000 στρατιώτες).

Την ώρα που το ελληνικό Γενικό Στρατηγείο έχει ανέβει ήδη στην Κανέτα, ο Εσάτ Πασάς, επικεφαλής του τουρκικού στρατού αποφασίζει την παράδοση της πόλης, βλέποντας και πόσο κοντά έχει φτάσει πλέον ο ελληνικός στρατός. Έχοντας ήδη απευθυνθεί στους Προξένους στα Ιωάννινα της Ρωσίας, της Γαλλίας, της Αυστροουγγαρίας και της Ρουμανίας για να διαμεσολαβήσουν, αποστέλλει στις 11 το βράδυ, με άμαξα, επιτροπή με τον επίσκοπο Δωδώνης Πανάρετο, τον υπολοχαγό Pεούφ (ανιψιό του Εσάτ) και τον ανθυπολοχαγό  Tαλάτ, υπασπιστή του Εσάτ. 

Ο Βελισσαρίου συνοδεύει ο ίδιος την αποστολή στο Χάνι Εμίν Αγά στις 4.30 τα ξημερώματα της 21ης Φεβρουαρίου και μετά από μία σύντομη συνομιλία με τον Κωνσταντίνο, επικυρώνεται η παράδοση.  Η παράδοση του τουρκικού Στρατού φεύγει μία ώρα μετά με τηλεγραφήματα αμέσως προς τον Βασιλιά και τον Πρωθυπουργό Ελ. Βενιζέλο ενώ στις 9 το πρωί της 21ης Φεβρουαρίου το Σύνταγμα Ιππικού περνάει τις προφυλακές και φτάνει στα Ιωάννινα όπου υπογράφεται το πρωτόκολλο παράδοσης από τη μεριά των Ελλήνων από τους Λοχαγούς Ι. Μεταξά και Ξ. Στρατηγό και από τη μεριά των Τούρκων από τον Διοικητή του Οχυρού Ιωαννίνων Βεχήπ Βέη. 

Ο ελληνικός στρατός με επικεφαλής τον Αρχιστράτηγο Κωνσταντίνο θα μπει στα Γιάννενα την επομένη, 22 Φεβρουαρίου μέσα σε ενθουσιώδη υποδοχή και πανηγυρική ατμόσφαιρα.