Του ΦΙΛΗΜΟΝΑ ΚΑΡΑΜΗΤΣΟΥ

Μέσα στα δύο τελευταία χρόνια διάβασα τα τέσσερα βιβλία του Μωρίς Αττιά: Από το Μαύρο Αλγέρι (2008), στην Κόκκινη Μασσαλία (2009) , στο Παρίσι Μπλουζ (2010) και την πρόσφατη Λευκή Καραϊβική (2018), όλα από τις εξαιρετικές εκδόσεις Πόλις που συνεχίζουν μια παράδοση ελληνικών εκδοτικών οίκων μετά το ’80 να αναδεικνύουν την αστυνομική λογοτεχνία με φροντισμένες εκδόσεις καθιστώντας την και αισθητικά ίση με κάθε άλλο είδος λογοτεχνίας, όπως είναι η τάση και διεθνώς.

Δεν μπορώ να πω με σιγουριά τι με απέτρεψε από το να διαβάσω από τα πρώτα χρόνια της έκδοσής τους, τα βιβλία του Γάλλου ψυχιάτρου και ψυχαναλυτή που γεννήθηκε στο Αλγέρι το 1949, αλλά με έδρα το Παρίσι, αναγνωρίστηκε διεθνώς για τη σειρά αυτή των βιβλίων του ως εκφραστής μίας αστυνομικής λογοτεχνίας με κοινωνική και ιστορική συνείδηση, όπως θα ονομάζαμε αυτό το άρωμα αριστερής, πολιτικής ατμόσφαιρας που διαπνέει τις σελίδες του. Ίσως αυτή η ευκολία κάποιων αναγνωστών και κριτικών να κατατάσσουν σε διάφορες κατηγορίες συγγραφείς και βιβλία να με απέτρεψε από την ευκολία να διαβάσω όντας αριστερός, ένα «αριστερό» μυθιστόρημα. 

Στην πραγματικότητα η πολιτική στα βιβλία του Αττιά είναι παντού, όπως συμβαίνει και στην ζωή όλων μας, αλλά δεν παράγει χαρακτήρες και πλοκή, αντίθετα είναι οι ήρωες που κινούν την ιστορία με τις επιλογές τους και τις επιθυμίες του, τουλάχιστον σε πρώτο επίπεδο, γιατί κατά τα άλλα το ερώτημα αν είμαστε δημιουργήματα ή διαμορφωτές των καιρών μας διατρέχει ένα δεύτερο, πιο εσώτερο επίπεδο. 

Ίσως όμως αυτή να είναι και μία πιο σύγχρονη εκδοχή του πολιτικού στους καιρούς της πτώσης των μεγάλων ιδεολογιών και την απόσυρση στη λήθη, έστω και φαινομενικά, του 20ου αιώνα των μεγάλων γεγονότων. 

Όλα αυτά όμως στις σελίδες των αστυνομικών μυθιστορημάτων του Αττιά κινούνται πάνω σε λεπτά νήματα που άλλοτε σπάνε και απειλείσαι με το χάος από κάτω τους και άλλοτε σε οδηγούν σε νέους παραδρόμους, νέα δίκτυα και πλέγματα, εκεί που η πολιτική, η ιστορία, η μνήμη δηλώνουν ένα συνεχές παρών και οι ήρωες έχουν μεν την ελευθερία να δρουν με την αυτονομία τους σε σώμα, ψυχή και νου, αλλά πολύ συχνά ανακαλύπτουν ότι και οι επιλογές τους είναι ενταγμένες μέσα σε μεγαλύτερα πλαίσια, πολύ πιο δραστικά από όσο νομίζουμε στο να κατευθύνουν ζωές και συνειδήσεις και σίγουρα με το βλέμμα τους και τη σπουδή τους στον έλεγχο της μοίρας και της τύχης. 

Ένα από τα γοητευτικά παιχνίδια του συγγραφέα πάντως είναι και το να υπονομεύει συνεχώς τις μεγάλες αφηγήσεις της ιστορίας του κόσμου μας με μικρές αναθεωρητικές ανατροπές, από την αδυναμία να βρεις ποιος Δεξιός είναι πιο πατριώτης από τον άλλο στην αποικιοκρατούμενη, γαλλική Αλγερία, μέχρι τις αντιφάσεις των διεθνιστών της Αριστεράς όταν το πατριωτικό καθήκον καλούσε σε αντίσταση στην Κατοχή το ’40 ή την παράδοση στον ηδονιστικό ατομικισμό των κατοίκων της Καραϊβικής που δεν είναι σίγουροι πόσο μακριά ή κοντά πρέπει να βρίσκονται στη μητροπολιτική Γαλλία. 

Διαβάζοντας το Μαύρο Αλγέρι νιώθεις ένα διαρκές σφυροκόπημα, ένα χτύπημα που σε βυθίζει στο σκοτάδι. Ο γιος Ισπανού αναρχικού, αστυνομικός Πάκο Μαρτίνεθ θα  ερευνήσει τον θάνατο ενός ερωτικού ζευγαριού στην Αλγερία η οποία την ίδια στιγμή βυθίζεται μέσα στον πόλεμο, με τους «εχθρούς» να μεταβάλλονται συνεχώς μέσα σε αυτήν την «εθνική τραγωδία»  όπως τη χαρακτηρίζει στο κατατοπιστικό επίμετρο, το κείμενο του Charles- Robert Ageron. Σε μία Γαλλία, είτε σε γαλλικό έδαφος είτε σε αλγερινό που δεν καταλαβαίνει με τον ίδιο τρόπο τη διακήρυξη  του Στρατηγού Ντε Γκωλ στις 4 Νοεμβρίου 1960 «Η Δημοκρατία της Αλγερίας θα υπάρξει», είναι φανερό ότι η αλήθεια και τα γεγονότα θα κινούνται συνεχώς μέσα σε μία κατάσταση ρευστότητας με τις ταυτότητες να θέλουν να δηλώνουν ίδιες και αδιατάρακτες, αλλά στην πράξη να μεταβάλλονται και να δημιουργούν νέες καταστάσεις. Με δεδομένο σε τέτοιες περιπτώσεις ότι το «δίκαιο» το έχει και το ελέγχει εκείνος που ελέγχει την εξουσία, τα όπλα και τα χρήμα. Έστω για ένα χρονικό διάστημα.

Μία δολοφονία όμως δεν μπορεί να έχει πολλαπλούς δολοφόνους. Ή μήπως μπορεί, αφού δεν σκοτώνει μόνο όποιος πυροβολεί αλλά κι αυτός που δίνει όπλα και σφαίρες και ελευθερίες για φόνους; Για τον ευσυνείδητο όμως αστυνομικό Μαρτίνεθ, οι δολοφόνοι πρέπει να αποκαλυφθούν κι αυτή η πεποίθησή του είναι που πυροδοτεί και την ιστορία. 

Μέσα όμως σε τέτοιες καταστάσεις που υπερβαίνουν κατά πολύ το υποκειμενικό και δημιουργούν ιστορικά γεγονότα, ποιος μπορεί να μείνει αλώβητος; Ο Πάκο νομίζει ότι θα κερδίσει χώρο και χρόνο στη ζωή με τον ανόθευτο ερωτικό πόθο του για τη γοητευτική και χειραφετημένη Ιρέν, όμως όπως θα αποδειχθεί, δεν υπάρχει πολύς χώρος για προσωπική ελευθερία εκεί που δοκιμάζεται η ανθρώπινη υπόσταση και η ζωή έχει χάσει την αξία της.

Αλλά ας μην μιλήσουμε άλλο για το Μαύρο Αλγέρι, τις αρετές του οποίου θα αναγνωρίσει κάθε τίμιος αναγνώστης αστυνομικής λογοτεχνίας κι από κοντά όποιος ενδιαφέρεται για τη μεταπολεμική γένεση του ευρωπαϊκού γίγνεσθαι. Οι  περισσότεροι θα ανακαλύψουμε και τη σκοτεινή ιστορία ενός μεγάλου έθνους της Γαλλίας, την οποία ακόμα «πληγώνει», ένα «τραύμα».

Ο Μωρίς Αττιά θα αναπτύξει εδώ ένα ταλέντο στην αφήγηση, που μάλλον ωριμάζει στο επόμενο βιβλίο του, αλλά κυρίως θα αναδείξει ήρωες βγαλμένους από το μολύβι της ζωής, χειροπιαστούς, ιστορικούς θα μπορούσαμε να τους πούμε.

Η «Κόκκινη Μασσαλία» εμπεριέχει όλες τις αρετές στην αφήγηση και την ανάπτυξη της ιστορίας που νιώσαμε στο Αλγέρι, αλλά αναπτύσσει με πολύ πιο φυσικό τρόπο αυτό το μοντέλο της αστυνομικής ίντριγκας μέσα στο σύγχρονο πολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο που πλέον είναι η ανήσυχη Γαλλία του Μάη του ’68 και της προσδοκίας για ένα μέλλον χωρίς τέλος, μία προσμονή του αδύνατου. Κι εδώ όμως η γείωση στο πραγματικό λειτουργεί υπονομευτικά ή κατά κάποιον άλλο τρόπο, ρεαλιστικά. Πόση επίκληση του αδύνατου και του ουτοπικού μπορεί, άλλωστε να επιβιώσει στις πόλεις που ελέγχονται όλο και περισσότερο από τις δυνάμεις του μαύρου χρήματος και των εγκληματικών οργανώσεων που απλώνουν τα χέρια πάνω από την πόλη όπως έλεγε και ο τίτλος μιας σπουδαίας ιταλικής ταινίας; 

Κι ενώ οι ήρωες δεν βιώνουν το δράμα ενός πολέμου όπως πέντε χρόνια πριν, ανακαλύπτουν ότι μπορεί να είναι και πιο ευάλωτοι. Σίγουρα είναι όμως και αναγκασμένοι να στηριχθούν ο ένας στον άλλο, να βρουν το προσωπικό τους δρόμο, παρόλο που η έφοδος στον ουρανό υπόσχεται απελευθέρωση από τα προσωπικά δεινά και το βάρος της ενηλικίωσης. 

Ο Πάκο έχει βρεθεί στη Μασσαλία, αλλά ο κύκλος θα κλείσει στο Παρίσι, στο «Παρίσι Μπλουζ», όπου μεταφέρεται ο αστυνομικός μας με ρήξεις πολλές πια και σε προσωπικό επίπεδο, δύο χρόνια μετά το ’68, με όλα να τείνουν προς μία ηδονική, ιδιωτική παρακμή, συχνά γκροτέσκα, σίγουρα απομυθοποιητική, μπλε μελαγχολική για όσους διαθέτουν μία κάποια ευαισθησία ακόμα. Η Γαλλία του ’70, η νέα Ευρώπη υπόσχεται ένα μέλλον γεμάτο από καταναλωτική ευτυχία, σαν το σεξ που γυαλίζει στο sex shop που περιθάλπει ενίοτε τον Πάκο, χωρίς όμως να έχει κλείσει λυτρωτικά τους κύκλους του παρελθόντος, με πολλές αποσιωπήσεις ακόμα και ερωτηματικά ανοιχτά. 

Αυτά τα τρία βιβλία μπορούν να διαβαστούν μαζί και το καθένα χωριστά και σίγουρα θα ικανοποιήσουν έναν σύγχρονο αναγνώστη δίνοντας παράλληλα και μία αίσθηση κοσμοπολιτισμού με πολλές λεπτές αποχρώσεις που δεν θα αφήσουν αδιάφορο κανέναν.

Η πρόσφατη «Λευκή Καραϊβική» μοιάζει να ανοίγει έναν νέο κύκλο. Ο Πάκο, μέσα του ’70 πια, έχει φύγει από την Αστυνομία και έχει γίνει δικαστικός ρεπόρτερ και κριτικός κινηματογράφου για να αξιοποιήσει τις δεκάδες ταινίες που είδε όλα τα προηγούμενα χρόνια μαζί μας βέβαια με πολλαπλές σινεφίλ αναφορές στα βιβλία που προηγήθηκαν. Κάτι τέτοια ευρήματα όμως, που πριν λειτουργούσαν, εδώ μοιάζει να μην λειτουργούν. Ένας φίλος από τα παλιά που έχει διαφύγει στη Γουαδελούπη, έχει προβλήματα και δεν έχει άλλον για βοήθεια εκτός από τον Πάκο.

Αλλά και αυτή η υπερπόντια, εξωτική περιοχή της Γαλλίας έχει τα δικά της προβλήματα που έχουν να κάνουν με την ταυτότητά της, με τη θέση της μέσα στον κόσμο, άρα και με το πώς οριοθετεί εντέλει τις δυνάμεις του καλού και του κακού, του συλλογικού και ατομικού οφέλους, σε έναν κόσμο που ας μην το ξεχνάμε, είναι πιο παραδομένος από ποτέ στο οργανωμένο έγκλημα, παράνομο ή μη, με τα όρια σταδιακά να γίνονται όλο και πιο αόρατα. Αυτό το εκτενές σχόλιο του Αττιά στη σύγχρονη παρακμή του όλο και πιο διευρυμένου γεωγραφικά και άπληστου ηθικά, καπιταλισμού  που έχει προκαλέσει κυριολεκτικά σεισμικά ρήγματα σε κάθε έννοια διαφορετικότητας και αυθεντικότητας, ακόμα και στις άκρες του κόσμου, δεν παίρνει το σχήμα μίας ολοκληρωμένης αφηγηματικής πλοκής. 

Αρχικά τουλάχιστον όλα μοιάζει να μην λειτουργούν. Ακόμα και το σεξ που σε όλα τα προηγούμενα βιβλία στις πιο ερωτογόνες εκδοχές του έμοιαζε με όαση ελευθεριότητας, εδώ υποτάσσεται στη λογική να αφηγηθεί κι αυτό την παρακμή των ηρώων και του τόπου και γίνεται υστερικό και δυσάρεστο. Μόνο όταν θα εμφανιστεί η Ιρέν στην ιστορία, αρχίζουν να φτιάχνουν κάπως τα πράγματα τόσο για τους ήρωες όσο και για την πλοκή και την αφήγηση, μία τελευταία ίσως, μάλλον άθελη, δήλωση του συγγραφέα ότι οι γυναίκες έχουν από καιρό ωριμάσει περισσότερο από τους άντρες και μπορούν με μεγαλύτερη ικανότητα να πάρουν τις τύχες τους στα χέρια τους, συμπαρασύροντας και ευγενείς ήρωες όπως ο Πάκο Μαρτίνεθ. Ο Πάκο που κάτι μας λέει ότι θα επανέλθει σύντομα αφού επιβίωσε και από αυτήν την ιστορία.