Μερικά βασικά σημεία από την ομιλία του Προέδρου της Δημοκρατίας Προκόπη Παυλόπουλου στα εγκαίνια της έκθεσης για τον Ψαλίδα.

Ο Αθανάσιος Ψαλίδας (1767-1829 ) υπήρξε, ως γνωστόν, λόγιος, συγγραφέας και διδάσκαλος, από τις σημαντικότερες μορφές του Νεοελληνικού Διαφωτισμού . Γεννήθηκε το 1767  στα Ιωάννινα  και ήταν γιος εμπόρου που εδραστηριοποιείτο στην Βλαχία και στην Ρωσία .

Ο Αθανάσιος Ψαλίδας, αφού τελείωσε τα ανώτερα σχολεία στην γενέτειρά του -συγκεκριμένα, την Μαρούτσειο Σχολή- συνέχισε την μόρφωσή του στην Ρωσική Αυτοκρατορία, στην Σλαβική Ιερατική Σχολή της Πολτάβα, όπου ήταν εγκατεστημένοι οι αδελφοί του.

Στην συνέχεια μετέβη στην Βιέννη, συνοδεύοντας τον νεαρό Θεοχάρη Κεφαλά, γιο του πλούσιου βαρώνου, Θεοχάρη Ολύμπιου  Κεφαλά, προεστού της Θεσσαλίας  . Εκεί θα διαμείνει για αρκετά χρόνια (1787-1795), αναπτύσσοντας μία πλούσια δραστηριότητα, συγγραφική και εκδοτική.

Το 1791 εξέδωσε το φιλοσοφικό έργο του, «Αληθής Ευδαιμονία», γραμμένο σε αρχαΐζοντα ελληνικά και στα λατινικά. Με το έργο αυτό επανεξετάζει και επανατοποθετεί θεμελιώδη ζητήματα του καιρού του, όπως η ύπαρξη του Θεού, η αθανασία, η μεταθανάτια αντίδοση, η ελευθερία του ανθρώπου, η έννοια και τα όρια της ελευθερίας. Το τεράστιο ενδιαφέρον που προκαλεί ακόμη και σήμερα η μελέτη της «Αληθούς Ευδαιμονίας», εντασσόμενη φυσικά στο σύνολο έργο του Ψαλίδα, ώστε να ληφθεί υπ’ όψιν και η μεταγενέστερη εξέλιξη της σκέψης του, μαρτυρεί η ύπαρξη πολλών σημαντικών σχετικών μελετών σύγχρονων ερευνητών. Ας μου επιτραπεί ν’ αναφερθώ μόνον σε δύο τέτοιες μελέτες, αυτήν του Καθηγητή κ. Κωνσταντίνου Πέτσιου, «Η έννοια της ευδαιμονίας στο έργο του Αθανασίου Ψαλλίδα», καθώς και στο κεφάλαιο με τίτλο, «Ο Ψαλίδας, ο Παμπλέκης και η Θεία Αποκάλυψη», του βιβλίου του αείμνηστου Παναγιώτη Κονδύλη, «Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός – Οι φιλοσοφικές ιδέες».

Παράλληλα με τις σπουδές του, ο Αθανάσιος Ψαλίδας προσέφερε τις υπηρεσίες του σ’ ελληνικές εκδοτικές επιχειρήσεις και τυπογραφεία συμπατριωτών του στην Βιέννη. Εκείνη την εποχή άρχισε να συγγράφει και σημαντικό αριθμό βιβλίων. Από το 1791 που εκδίδεται η «Εφημερίς », ο Ψαλίδας συγκαταλέγεται στους συνεργάτες των εκδοτών της.

Το 1792 εκδίδει με τον Ιωάννη Καρατζά τον Κύπριο -ο οποίος εκτελέσθηκε το 1798 μαζί με τον Ρήγα- το «Έρωτος αποτελέσματα». Πρόκειται για το πρώτο (σωζόμενο) έντυπο ελληνικό λογοτεχνικό πεζογράφημα. Κύριο θέμα του έργου είναι ο έρωτας. Ο τρόπος ανάπτυξής του εκφράζει τις νεωτεριστικές φιλοσοφικές ιδέες, που διαμορφώθηκαν στο πλαίσιο του Διαφωτισμού σχετικά με την φυσική καταγωγή των παθών. Το έργο περιλαμβάνει πολλά φαναριώτικα στιχουργήματα. Η επιτυχία του ήταν αξιοσημείωτη. Τυπώθηκε πέντε φορές από το 1792 ως το 1836.

Το 1795 ο Ψαλίδας ετοιμάζει ένα μεγάλο αριθμό έργων καθώς και επιστημονικών μεταφράσεων κειμένων των καθηγητών του.

Το 1793 ανακρίθηκε ως ύποπτος φιλελεύθερων και φιλογαλλικών απόψεων από την αυστριακή αστυνομία. Ο ίδιος απέκρουσε τις κατηγορίες, όμως η παραμονή του στην Βιέννη εξακολουθούσε να είναι επικίνδυνη και αποφάσισε να επιστρέψει τελικά στην υπόδουλη Ελλάδα, το 1796.

Στα Ιωάννινα  διηύθυνε επί 25 έτη την πιο σημαντική, ίσως, Σχολή των Ιωαννίνων, που ήταν κληροδότημα του Γιαννιώτη εμπόρου Μαρούτση και η οποία εν συνεχεία ονομάσθηκε Καπλάνειος. Εκείνο το διάστημα ο Α. Ψαλίδας εμπλουτίζει το πρόγραμμα της Σχολής με μαθήματα φυσικών επιστημών, ιστορίας, γεωγραφίας, εμπορικών γνώσεων, ξένων γλωσσών. Έφερνε από Ευρωπαϊκές πρωτεύουσες ειδικά όργανα, με τα οποία δίδασκε αστρονομία  και κοσμογραφία, και εκτελούσε πειράματα φυσικής και χημείας, προσελκύοντας το ενδιαφέρον ακόμη και εξωσχολικών θεατών. Μια τέτοια περίπτωση εξωσχολικού θεατή των πειραμάτων του ήταν ο Αλή Πασάς, στον οποίο επέδειξε μια ηλεκτρική μηχανή. Παράλληλα συγκρότησε αξιόλογη βιβλιοθήκη, που ήταν ανοικτή στο ευρύ κοινό, προσέλαβε εξειδικευμένο διδακτικό προσωπικό και εξασφάλιζε υποτροφίες στους καλύτερους μαθητές του.

Οι καινοτομίες του δέχθηκαν την σκληρή κριτική των συντηρητικών κύκλων. Κατηγορήθηκε, από Έλληνες και μη, ότι εισάγει τις αθεϊστικές απόψεις του Βολταίρου  και, γενικά, τις φιλελεύθερες απόψεις της Γαλλικής Επανάστασης. Γι’ αυτό τον σκοπό, εξέδωσε το έργο «Καλοκινήματα», αποκρούοντας τις απόψεις των πολεμίων του.

Την εποχή που δίδαξε στα Ιωάννινα υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες της πόλης. Συμμετείχε σε δημογεροντίες, σε τοπικά δικαστήρια, και ακόμη και ο Αλή Πασάς  τον είχε αποστείλει, ως αντιπρόσωπό του, σε διπλωματικές αποστολές στην Ευρώπη. Την εποχή που ξέσπασε η ένοπλη σύγκρουση του Αλή Πασά και του Οθωμανού Σουλτάνου  (1820-1822) κατέφυγε στο Ζαγόρι.

Ενώ στα πρώτα του έργα είχε υιοθετήσει την αρχαΐζουσα γλώσσα, ως «αρχιδιδάσκαλος των Ιωαννίνων», όπως χαρακτηρίσθηκε, χρησιμοποιούσε την δημοτική. Μάλιστα δεν δεχόταν ούτε την μέση οδό του Αδαμάντιου Κοραή, το να κάνει δηλαδή χρήση της καθαρεύουσας. Θεωρείται ένας από τους πιθανούς συγγραφείς της «Ελληνικής Νομαρχίας » και του «Ρωσαγγλογάλλου», έργου που, επισήμως, αποδίδεται σε ανώνυμο συγγραφέα.

Κατά τα τελευταία έτη της ζωής του, ο Αθανάσιος Ψαλίδας κατέφυγε στην Κέρκυρα, όπου ορίσθηκε Επίτιμος Διδάκτορας της Ιoνίου Ακαδημίας. Όμως, δεν του δόθηκε η άδεια να διδάξει στην εν λόγω Σχολή, λόγω των προοδευτικών του απόψεων. Τελικώς, ορίσθηκε διευθυντής του σχολείου Λευκάδας, όπου και πέθανε λίγο αργότερα, το 1829.

Προτού ολοκληρώσω την σύντομη αυτή ομιλία μου, θα ήθελα να προσθέσω κάποιες σκέψεις μου που αφορούν το φιλοσοφικό έργο του Αθανασίου Ψαλίδα, όπως αυτό εντάσσεται στο ιστορικοκοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο, εντός του οποίου έζησε και έδρασε:

Πρώτον, θεωρώ ότι είναι σημαντική η παρατήρηση του Ομότιμου Καθηγητή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, κ. Παναγιώτη Νούτσου, που περιέχεται ως συμπέρασμα στην μελέτη του, «Ο νεαρός Ψαλίδας και η φιλοσοφία του γαλλικού Διαφωτισμού», σύμφωνα με το οποίο: «Δεν πρέπει βέβαια να ξεχνούμε πως η φιλοσοφία στην εποχή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού δεν υπήρξε μια φυγή των εκκεντρικών στοχαστών από την ιστορική πραγματικότητα για την αναζήτηση της “philosophia perrenis”. H “υγιής” φιλοσοφία είχε τεθεί στην υπηρεσία του Φωτισμού του Γένους. Γι’ αυτό η “καθαρή” ‘θεωρητική σκέψη είναι μάλλον ξένη προς την πνευματική δραστηριότητα των δυναμικότερων εκπροσώπων αυτής της εποχής, που προσγειώνουν τη γενική τους σύλληψη για το πρόβλημα της παιδείας στην ανεύρεση των μέσων για την αποτελεσματική της πραγματοποίηση».

Δεύτερον, επιτρέψατέ μου να σημειώσω ότι, σύμφωνα με πληροφορίες που είχε την καλοσύνη θέσει υπ’ όψιν μου ο Καθηγητής κ. Κωνσταντίνος Πέτσιος, ο Ψαλίδας είναι, μάλλον, ο πρώτος Νεοέλληνας Στοχαστής που αξιοποιεί την Καντιανή Φιλοσοφία, όπως αποτυπώνεται στην «Κριτική του Καθαρού Λόγου «(1781, 1787). Αυτό διαπιστώνουμε από τη μελέτη τόσο του δημοσιευμένου έργου του Ψαλίδα, «Αληθής Ευδαιμονία»  (1791) όσο, και κυρίως, από την χειρόγραφη «Λογική» του (1793), στην οποία εκθέτει (παρ. 330) με σαφήνεια τις καντιανές γνωσιοθεωρητικές "κατηγορίες". Η χειρόγραφη «Λογική» του Ψαλίδα συνιστά ένα άγνωστο έως τώρα τεκμήριο για την πρώιμη, σύγχρονη θα έλεγα, απήχηση της Καντιανής Φιλοσοφίας στην Νεοελληνική σκέψη, με δεδομένο το γεγονός ότι η Β΄ έκδοση της «Κριτικής του Καθαρού Λόγου» έγινε το 1787, δηλαδή μόλις πριν έξι  χρόνια από την συγγραφή της «Λογικής» του Ψαλίδα.

Όλα, σχεδόν, τα σημαντικά έργα του Ψαλίδα, «Μεταφυσική» -στην οποία ακολουθεί τον Christian Wolff), «Ηθική» -όπου γίνεται λόγος για τις νεότερες προσεγγίσεις και το Φυσικό Δίκαιο- «Φυσική», «Μαθηματικά», «Γεωγραφία», κ.ά, παραμένουν, όπως είναι γνωστό, ανέκδοτα. Χειρόγραφα και σχετικά τεκμήρια απόκεινται στο, αξιοθαύμαστο για το έργο του, Εργαστήριο Ερευνών  Νεοελληνικής Φιλοσοφίας, της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου, όπου και ετοιμάζεται η έκδοσή τους.