Του ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΦΑΡΜΑΚΗ

Μια ακόμη εκδήλωση έγινε στην πόλη μας στα τέλη Νοεμβρίου για τον Γιαννιώτη λόγιο και διδάσκαλο Αθανάσιο Ψαλίδα (1767-1828) που υπήρξε ο φοράς του προοδευτικού πνεύματος και συνέβαλε αποφασιστικά στην ανανέωση της παιδείας της πόλης μας.  Κύριος ομιλητής ήταν ο πρ. Σύμβουλος Χρήστος Μαραζόπουλος, ο οποίος μέσα στον περιορισμένο χρόνο που διαρκούν οι εκδηλώσεις αναφέρθηκε στη ζωή και το έργο του μεγάλου αυτού δασκάλου. Το άρθρο αυτό αποσκοπεί να προσπελάσει αδρομερώς τις φιλοσοφικές αντιλήψεις του Αθανασίου Ψαλίδα, πέρα από τα γεγονότα της ζωής και της δράσης του. 

Ο Αθανάσιος Ψαλίδας υπήρξε ο διδάσκαλος, ο οποίος με την εκπαιδευτική του δράση στην Καπλάνειο Σχολή Ιωαννίνων επισφράγισε την κυριαρχία του νεωτερικού πνεύματος στα Ιωάννινα. Μέχρι τα τέλη του 18ου αιώνα η Σχολή Γκιόνμα στα Ιωάννινα αποτελούσε τη μοναδική εκπαιδευτική εστία, στην οποία διδασκόταν η κλασική γραμματεία και η αριστοτελική σκέψη. Με την παρουσία του Αθανάσιου Ψαλίδα, του πρώτου σχολάρχη της Καπλανείου Σχολής κατατίθεται μια διαφορετική πρόταση που αναδεικνύει τη νεώτερη επιστημονική σκέψη και τη φιλοσοφική παρακαταθήκη του Ευγένιου Βούλγαρη. Η νέα αυτή πρόταση αφορούσε την κατεύθυνση των σπουδών και το είδος της γνώσης που σηματοδοτούσε την υπέρβαση της καθιερωμένης διδασκαλίας, καθόσον ο ίδιος χαρακτηρίστηκε ως «ένθερμος» οπαδός του Διαφωτισμού και ένας από τους σημαντικότερους διδασκάλους του 19ου αιώνα.

Οι καινοτομίες που εισήγαγε ο Ψαλίδας αναφέρονται στη μέθοδο διδασκαλίας, στη διδασκαλία της νεωτερικής σκέψης, στην εισαγωγή νέων μαθημάτων και ξένων γλωσσών, που συνιστούσαν ένα πραγματικό νεωτερικό βήμα στο εκπαιδευτικό και πνευματικό γίγνεσθαι της πόλης των Ιωαννίνων κατά τον 19ο αιώνα. Η παρουσίαση του φιλοσοφικού έργου του Ψαλίδα εστιάζεται στη διδασκαλία της Γνωσιολογίας, της Κοσμολογίας και της μεταφυσικής του.

Α) Η διδασκαλία της Γνωσιολογίας: 

Οι γνωσιολογικές του απόψεις εκφράζονται κυρίως μέσα από τα έργα του «Αληθής Ευδαιμονία»  (1791) και «Καλοκινήματα» (1795). Κατά τις αντιλήψεις του Ψαλίδα η δύναμη του νου στην προσπάθεια του να ανεύρει την αλήθεια είναι περιορισμένη και εξ αυτού του λόγου «πίπτει εις άτοπα, και για να συγκρατήσει τα πάθη», τα οποία «αδύνατον είναι να καταδαμαστούν τα πάθη, οπού οι Τύραννοι εις τούτο τον αισθητόν κόσμον αυτών των αληθειών κλονουμένων». Για το λόγο αυτό λοιπόν οφείλει να αποδέχεται τις τέσσερες αλήθειες δηλαδή την ύπαρξη του Θεού, την αθανασία της ψυχής, την μεταθανάτιο αντίδοση και την ελευθερία του ανθρώπου, οι οποίες κάνουν τους ανθρώπους αληθώς ευδαίμονες, σύμφωνα με το φυσικό νόμο «οπού είναι αυτή η θεία βούλησις».

Οι αντιλήψεις αυτές του Ψαλίδα έρχονται σε αντίθεση με τις επιστημονικές απόψεις του Γαλλικού Διαφωτισμού και των Γάλλων «Εγκυκλοπαιδιστών», οι οποίοι πιστεύουν στον «ορθό λόγο» των ανθρώπων ως τη μοναδική και αυτόνομη πηγή της ανθρώπινης γνώσης. Ως προέκταση αυτών των αντιλήψεων προκύπτει η μη υιοθέτηση των έμφυτων ιδεών και στο έργο του «Λογική» είναι εμφανής η αντιπαράθεσή του προς τον Πλάτωνα και τον Καρτέσιο, συμπεραίνοντας ότι «ουδεμίαν έμφυτον ιδέαν έχομεν…αλλά όλαι είναι επίκτητοι, ήτοι επείσαρκοι». Η περαιτέρω γνωσιολογική του ανάλυση εξυφαίνεται γύρω από το ζεύγμα ελευθερία και αναγκαιότητα με το νου να ενεργεί ελεύθερα και εκούσια και εξ αυτού έπεται ότι μία «ελευθέρα …πράξις απαιτεί την νουν εκούσιον» και όπου όμως δεν υπάρχει «νους και λόγος… εκεί ουδεμία ελευθερία υπάρχει».

Οι αντιλήψεις του Ψαλίδα για την ελευθερία είχαν αναπτυχθεί όταν βρίσκονταν στη Βιέννη μέσα σε ένα περιβάλλον ανελεύθερο και στις παραμονές μιας Ελλάδας που ετοιμαζόταν για τη μεγάλη εξέγερση και 15 χρόνια πριν την έκδοση της «Ελληνικής Νομαρχίας» (1806). Επί πλέον στη σκλαβωμένη Ελλάδα εκκλησιαστικές φωνές κήρυτταν ότι «τον άνθρωπον μη ελεύθερον είτε μη αυτεξούσιον» (Αθανάσιος ο Πάριος), ή ότι «η σκλαβιά και όλα τα δεινά που συναπαγόταν ήταν εκδήλωση της έμπρακτης αγάπης και εύνοιας του Θεού προς αυτούς» ή ότι η υποδούλωση στους τούρκους ήταν θέλημα της θείας πρόνοιας» ή ότι «η πολιτική ελευθερία είναι κάτι το ανυπόστατο» (Προκόπιος Πελοποννήσιος και Άνθιμος πατριάρχης Ιεροσολύμων) και άλλοι υμνούσαν και προέτρεπαν στην υποταγή και τη δουλοπρέπεια «στην ισχυράν βασιλείαν των οθωμανών». (Πατρική Διδασκαλία, 1798).

Ο Ψαλίδας κήρυττε την ελευθερία και κατηγορούσε τους Ευρωπαίους «για την αγνωμοσύνη προς τη χώρα του», σε μια περίοδο που κυριαρχούσε ο Αλή πασάς και που οι «συνωμοτικές κινήσεις του Χριστόφορου Περραιβού διοχέτευαν τις γαλλικές ιδέες» για την ελευθερία στην περιοχή μας, γεγονός που θορύβησε τόσο τον Αλή πασά, όσο και τον μητροπολίτη Ιωαννίνων Ιερόθεο που «συμβούλευε» τους Παργηνούς να μην προμηθεύουν με  όπλα, με πολεμοφόδια και με τρόφιμα τους αγωνιζόμενους Σουλιώτες. 

Β) Η διδασκαλία της Κοσμολογίας: Στο έργο του «Καλοκινήματα» ο Ψαλίδας σημειώνει μια στροφή σε σχέση με την «Αληθή Ευδαιμονία» και οι ενδείξεις της μεταστροφής επισημαίνονται στην κριτική της αυθεντίας, στην απόρριψη των προλήψεων, στην αποδοχή του ορθού λόγου και στην καταδίκη του γλωσσικού λογιωτατισμού. Μια στροφή που έρχεται σε πλήρη αντίθεση με το Πατριαρχείο, την εκκλησιαστική ιεραρχία και τους Φαναριώτες. Μέσα από την πολυμέρεια των διαφερόντων ωθείται και στην ενασχόληση με την κοσμολογία και κυρίως με ζητήματα που έχουν ως επίκεντρο το γεωκεντρικό και το ηλιοκεντρικό σύστημα.

Ο κόσμος κατά τον Ψαλίδα είναι «ένα όν σύνθετον» και η ουσία του συνίσταται στον τρόπο με τον οποίο οι διαφορετικές ποιότητες των όντων συνδέονται και δημιουργούν ένα ενιαίο σύνολο και εφ’ όσον η ουσία του κόσμου νοείται «εν τω τρόπω», τότε «πλείστοι κόσμοι είναι δυνατοί». Με τον προβληματισμό αυτό έρχεται σε αντίθεση με τις κοσμολογικές αντιλήψεις των παλαιών φιλοσόφων, αλλά και με τον Πυθαγόρα και τον Λάϊμπνιτς, ενώ καταφάσκει τη θεωρία του «ουρανίου» Νεύτωνα. Δεν υιοθετεί τη συμβιβαστική θεωρία του Τύχω Μπράχε, την οποία ακολουθούν, μεταξύ των άλλων, ο Ευγένιος Βούλγαρης και ο Γρηγοράσκος Μπαλανίδης, αλλά υιοθετεί ως αναμφίλεκτη θέση τη θεωρία του Κοπέρνικου, «η οποία μετακινώντας τη γη από το κέντρο του κόσμου και τοποθετώντας την μεταξύ των πλανητών, υπονόμευσε αυτά τα θεμέλια της παραδοσιακή παγκόσμιας τάξης, που χαρακτηριζόταν από την ιεραρχική δομή και τη ποιοτική αντίθεση της ουράνειας επικράτειας της αμετάθετης ύπαρξης, με τη γήϊνη ή υποσελήνια περιοχή της αλλαγής και της φθοράς. 

Ενώ στη Μπαλαναία Σχολή παρουσιάζονταν ως αδιαμφισβήτητη κοσμοαντίληψη το γεωκεντρικό κοσμοείδωλο και η συμβιβαστική θεωρία του Τύχω Μπράχε, στην Καπλάνειο Σχολή ο Ψαλίδας διδάσκει χωρίς καμιά αμφιβολία το ηλιοκεντρικό σύστημα με κέντρο τον ήλιο, που είναι αυτόφωτος και πολύ μεγαλύτερος από τη γη και γύρω από αυτόν κινούνται οι πλανήτες. Στη «Γεωγραφία» του που διδασκόταν στους μαθητές της Καπλανείου, αντανακλάται η εισαγωγή, για πρώτη φορά, της νέα αντίληψης για το κοσμικό σύστημα που είχε παγιωθεί στον ευρωπαϊκό χώρο  150 χρόνια πριν. Με τη διδασκαλία και τα πειράματα φυσικής του Ψαλίδα, η δόξα του Κοπέρνικου θα κυριαρχήσει ολοκληρωτικά στα Ιωάννινα.

Γ) Η διδασκαλία της Μεταφυσικής: Στη διδασκαλία της Μεταφυσικής ο Ψαλίδας ακολουθούσε σε γενικές γραμμές τον Γερμανό Κρίστιαν Γουλφ (1679-1754), ο οποίος άσκησε μεγάλη επίδραση στο Νεοελληνικό Διαφωτισμό. Από το χειρόγραφο του Ψαλίδα «Εισαγωγή Πρακτικής Φιλοσοφίας, το δίκαιον της φύσεως, ηθικήν και πολιτική περιέχουσα», που δίδασκε, διαπιστώνουμε ότι πίστευε πως ο άνθρωπος είναι υποκείμενο δικαιωμάτων και υποχρεώσεων και εξ αυτού οφείλει να συνειδητοποιήσει  ότι η ευτυχία του «είναι ενωμένη άκρως με την ευτυχία των άλλων» και θα πρέπει να ενεργεί σύμφωνα με το «νόμο της φύσης» ο οποίος είναι «γενικός», δηλαδή «αναφέρεται εις όλας τας ελευθέρας πράξεις των ανθρώπων» και επειδή είναι «ενωμένος με αυτή τη φύση του ανθρώπου» δεν είναι δυνατόν να «ανευρεθή αν δεν αναιρεθή πρότερον η φύσις του ανθρώπου».

Ο Αθανάσιος Ψαλίδας χαρακτηρίστηκε «άθεος, άσοφος, ανεπιστήμων, αμαθέστατος, οπαδός του βολταιρισμού», γεγονός που οι αντίπαλοί του για να τον πλήξουν διήγειραν ακόμη και τον κλήρο, που τότε βρισκόταν σε οξύτατη αντίθεση με τους Γαλλόφωνος και τις νεωτερικές ιδέες. Η επικρατούσα τότε κατάσταση στην πόλη των Ιωαννίνων περιγράφεται από τον αείμνηστο Λέανδρο Βρανούση ως εξής: «Από τη μια ο Τύραννος, οι εθελόδουλοι ραγιάδες, οι κοντόφθαλμοι «ποιμένες», που τρέμουν τους «άθεους» Γάλλους του Βοναπάρτη και από την άλλη ο Ρήγας, ο Περραιβός και «μερικοί άλλοι παρόμοιοι λογιώτατοι», τα φιλελεύθερα και «φωτισμένα» πνεύματα της εποχής και μαζί τους βέβαια και ο Ψαλίδας».

Στις αρχές του 19ου αιώνα η Καπλάνειος Σχολή, η Σχολή του Κουρούτσεσμε και το Φιλολογικό Γυμνάσιο της Σμύρνης αποτελούσαν τα κύρια κέντρα της νεωτεριστικής παιδείας, σε αντίθεση με τη Μπαλαναία Σχολή, την Πατριαρχική Σχολή και την Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης, που αποτελούσαν τα προπύργια της εκπαιδευτικής συντήρησης.

Εκδηλώσεις που έχουν ως σκοπό την απότιση ελάχιστου φόρου τιμής και την ανάδειξη των λογίων και διδασκάλων που καθόρισαν την πνευματική πορεία της πόλης μας εξαϋλώνονται αν  δεν συνοδεύονται με έμπρακτες ενέργειες που αποδεικνύουν ότι το έργο τους και η δράση τους εξακολουθούν να αποτελούν τηλαυγής φάρους για την εικόνα της πόλης μας. Μέσα στο αξιακό αυτό πλαίσιο το Δημοτικό Συμβούλιο του Δήμου Ιωαννιτών με πρόταση των Δημοτικών Συμβούλων Αλέξανδρου Φαρμάκη και Δημητρίου Ζώη καθιέρωσε το έτος 2000 ως «Έτος Αθανασίου Ψαλίδας» εκδίδοντας ποικιλόσημα, χορηγώντας βραβεία για εκθέσεις και με την αμέριστη και ανιδιοτελή προσφορά του καθηγητή Φιλοσοφίας Κωνσταντίνου Πέτσιου αποφασίστηκε η έκδοση της «Αληθούς Ευδαιμονίας» με επιμέλεια και σχόλια και τέλος η φιλοτέχνηση της προτομής του Ψαλίδα, που ήταν και πρόταση του αείμνηστου Λέανδρου Βρανούση από το 1952.

Οι δύο τελευταίες ενέργειες με την αβελτηρία και την αδιαφορία των δημοτικών αρχών βάλτωσαν και εξαϋλώθηκαν. Τον Οκτώβριο του 2008 (πρόταση στο Δημοτικό Συμβούλιο στις 6-10-2008 με κοινοποίηση στο Σύνδεσμο Αποφοίτων και Διδαξάντων Ζωσιμαίας Σχολής Ιωαννίνων) και τον Ιανουάριο του 2009, ο γράφων επανέφερε τα ζητήματα αυτά που ήταν α) η ανέγερση ανδριάντα του Αθανάσιου Ψαλίδα μπροστά στο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου μας και β) η συγκρότηση επιτροπής για την μεταφορά των οστών του από τη Λευκάδα στα Ιωάννινα, πλην όμως το τότε προεδρείο και η δημοτική αρχή ουδέποτε θέλησαν να τα συζητήσουν. Πέρασαν από τότε 10 χρόνια και είμαστε πάλι στα ευχολόγια παρατηρώντας  τις δημοτικές αρχές απλώς να εναλλάσσονται στην εξουσία και οι δήμαρχοι να αγωνίζονται μόνο για την προσωπική τους πολιτική διαιώνιση ή την αναπαραγωγή. Είναι πλέον βεβαιωμένο ότι οι δημοτικές αρχές αναλίσκονται μόνο στις ασφαλτοστρώσεις, στα πεζοδρόμια, στην κοπή των χόρτων και το κλάδεμα των δένδρων, γιατί αυτά δίνουν και την ευκαιρία για τηλεοπτική προβολή. Η αναφορά και η προσήλωσή τους στοχεύει στο κεντρικό πολιτικό σύστημα και στους τοπικούς κομματαρχίσκους από τους οποίους προσδοκούν κάθε φορά την εύνοιά τους.

Δεν είναι όμως μόνο αυτή η πραγματική εικόνα που χαρακτηρίζει την πόλη μας και οι δημοτικοί άρχοντες πρέπει να έχουν όραμα και να αναδεικνύουν και τα διαχρονικά πνευματικά χαρακτηριστικά που μας καταξιώνουν ως πολίτες της πόλης των Ιωαννίνων.  Πώς μπορεί να χαρακτηριστεί η αδιαφορία για προτάσεις που κατατέθηκαν, ενδεικτικά, στο δημοτικό συμβούλιο, όπως «Πρόταση- Πλαίσιο για μόνιμη συνεργασία του Δήμου με το Πανεπιστήμιο» ή πρόταση για «Κέντρο Ιστορίας Ιωαννίνων» (Αλέξανδρος Φαρμάκης και Χαρίλαος Λεοντάρης, 2003) ή η πρόταση για  την ανέγερση στην πόλη μας του «Μνημείου Ηπειρωτών Ευεργετών» (Αλέξανδρος Φαρμάκης, 2000) ή η πρόταση για την ανέγερση μνημείου για τους πεσόντες Γαριβαλδινούς (Αλέξανδρος Φαρμάκης 2011), που 215 από τους 400 περίπου θυσιάστηκαν στο Δρίσκο για την απελευθέρωση της πόλης μας και επέστρεψαν οι υπόλοιποι στις πατρίδες τους, χωρίς ποτέ κανείς να ζητήσει ανταλλάγματα.

Διοργανώνοντας ή συμμετέχοντας σε μια  εκδήλωση μνήμης, πνευματική, ιστορική ή εθνική, πρέπει να αναλογιζόμαστε ποιο είναι το νόημα αυτής, γιατί πέρα από την απλή αναφορά ή υπόμνηση προσώπων και γεγονότων, αν δεν συνοδεύεται από την απόκτηση ωφέλιμων διδαγμάτων και παραδειγματισμού, καταντάνε τελικά να μετατραπούν σε αγγαρεία, ρουτίνα ή υποκρισία και όπως τόνιζε ο Ισοκράτης «Δεν αρκεί να επαινείτε μόνο τους ενάρετους, πρέπει και να τους μιμείσθε».

Για τον ελάχιστο φόρο τιμής και μνημοσύνης που οφείλουμε να αποδίδουμε σε όσους το αξίζουν, καλό είναι να παραδειγματιζόμαστε από τη στάση του Περικλή, ο οποίος τόνιζε στο Επιτάφιό του: « Εμοί δ’ αρκούν αν εδόκει είναι ανδρών αγαθών έργω γενομένων έργω και δηλούσθαι τας τιμάς».