Ευχαριστώ εκ βάθους καρδίας για την εξαιρετική τιμή να συμμετάσχω στην παρουσίαση στην πόλη μας αυτού του συγκλονιστικού βιβλίου – ντοκουμέντου “Άουσβιτς: Έλληνες –αριθμός μελλοθανάτου’’ του Γιώργου Πηλιχού. 

Το βιβλίο εκδόθηκε από τα Ελληνικά Ταχυδρομεία υπό την αιγίδα του Υπουργείου Ψηφιακής Πολιτικής, Τηλεπικοινωνιών και Ενημέρωσης. Με την αποψινή παρουσίαση αυτού του λευκώματος, το οποίο αποτελεί την καλύτερη παρακαταθήκη απέναντι στη λήθη, τη σκόπιμη αποσιώπηση και τη σχετικοποίηση που μοιραία οδηγεί στην εκμηδένιση του μεγαλύτερου εγκλήματος της παγκόσμιας ιστορίας, κόντρα σε ένα παρόν που πολλές φορές επιχειρεί να αποθηκεύσει το ασύλληπτο στον καταψύκτη της ιστορίας (Ζ. Αμερύ), η πόλη μας τιμά με παραδειγματικό τρόπο τη σημερινή ημέρα σύλληψης των 2.000 Εβραίων συμπολιτών μας (το 1944) πριν 74 ακριβώς έτη. Οφείλουμε να εκφράσουμε τις ευχαριστίες και την ευγνωμοσύνη μας στον κ. Πηλιχό, συγγραφέα και επιμελητή αυτού του τιτάνιου έργου. Το λεύκωμα-ντοκουμέντο του κου Πηλιχού με περισσότερες από 800 φωτογραφίες που αποτυπώνει με ανεπανάληπτο τρόπο το κολαστήριο του Άουσβιτς είναι αποτέλεσμα πολύμοχθης έρευνας πολλών χρόνων και επιχειρεί να συντηρήσει ζωντανή τη μνήμη των Ελλήνων Εβραίων που εξοντώθηκαν και μαρτύρησαν στο Άουσβιτς και τα άλλα στρατόπεδα του θανάτου, είναι ουσιαστικά η ίδια η φωνή των αδικοχαμένων που δεν μπορούν να μιλήσουν. 

Το βιβλίο αυτό περιέχει πολύτιμα ντοκουμέντα από τα αρχεία του στρατοπέδου, άλλα αρχειακά τεκμήρια, ορισμένα από τα οποία δημοσιεύονται για πρώτη φορά, όπως ονομαστικές λίστες εκτελέσεων Ελληνίδων Εβραίων (21/8/1943), καρτέλες με στοιχεία Ελληνίδων που χρησιμοποιήθηκαν από τον Μέγκελε για ιατρικά πειράματα, υπεύθυνες δηλώσεις απορρήτου εργασίας από κρατούμενους που απασχολούνταν στην πολεμική βιομηχανία, η επίσημη ελληνική μετάφραση του πρωτοκόλλου Βάνζε, αρχεία της Αρχιεπισκοπής Αθηνών με τα ονόματα των Εβραίων της Αθήνας μετά τις εικονικές βαπτίσεις τους, συνοδευτικά κείμενα για τον τρόπο δημιουργίας και λειτουργίας των στρατοπέδων καταναγκαστικής εργασίας και εξόντωσης, καθώς και συγκλονιστικές μαρτυρίες ομήρων που επέστρεψαν από τα στρατόπεδα. Να επισημάνω επίσης ορισμένα κείμενα ειδικά γραμμένα για αυτή την έκδοση, μεταξύ των οποίων το κείμενο του αγαπητού μας συμπολίτη και ομοθρήσκου Καθηγητή κ. Τζων Καλέφ Εζρά με τίτλο ‘’Ιατρική την εποχή της ναζιστικής κυριαρχίας’’ που θέτει επί τάπητος το κεφαλαιώδες θέμα της ηθικής της ευθύνης του επιστημονικού και ιδιαίτερα του ιατρικού κόσμου στα ολοκληρωτικά καθεστώτα, αλλά και άλλα σημαντικά κείμενα, όπως το κείμενο του Λέων Σαλτιέλ για τις προσπάθειες των Εβραίων της Αθήνας στη διάσωση των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, το κείμενο του Ιστορικού κ. Ιάσονα Χανδρινού για τους δίκαιους του αντιφασισμού και την προσπάθεια του ΕΑΜ στη διάσωση των Ελλήνων Εβραίων, ή το κείμενο για την εξέγερση των Ζόντερ κομμάντο του AM Kiliam, όπου διαφαίνεται η ενεργητική συμμετοχή των Ελληνοεβραίων στην εξέγερση αν και αποκαθίσταται η ιστορική αλήθεια και διαψεύδονται κάποιοι ισχυρισμοί που είχαν διατυπωθεί στο παρελθόν και από επίσημα χείλη όπου λίγο ως πολύ η εξέγερση στο Άουσβιτς ήταν αποκλειστικά εξέγερση των Ελληνοεβραίων.

Με αφορμή τούτο το ανεπανάληπτο βιβλίο-λεύκωμα πρέπει να μιλήσουμε ξανά για το Άουσβιτς , για το ζοφερό αίνιγμα κατά τον Αμερύ, τη μαύρη τρύπα του Πολιτισμού κατά τον Πρίμο Λέβι, το σημείο μηδέν κατά τον Ίμρε Κέρτις. Να μιλήσουμε για το Άουσβιτς εκεί όπου το απροσμάχητο τείχος ανάμεσα στον άνθρωπο και στον μη άνθρωπο είχε βάναυσα ίσως οριστικά για το υπόλοιπο της ανθρώπινης ιστορίας διαρραγεί. Να μιλήσουμε για το Άουσβιτς, αφού σύμφωνα με τον Γκύντερ Γκράς πρέπει να χρονολογούμε την ανθρώπινη ιστορία πριν και μετά το Άουσβιτς, ενώ σύμφωνα με τον Adorno μετά το Άουσβιτς είναι βαρβαρότητα να γράφει κανείς ποίηση, ενώ κατά τον Paul Celan δεν είναι πλέον κανένα ποίημα δυνατό εκτός και μόνο με αφορμή το Άουσβιτς. Διαβάζοντας το βιβλίο νιώθεις πραγματικά ότι στο Άουσβιτς ο κρατούμενος δεν γειτόνευε με το θάνατο αλλά κατοικούσε μαζί του στον ίδιο χώρο. Ο θάνατος ήταν πανταχού παρών. Στο Άουσβιτς το πνεύμα ήταν επί ξύλου κρεμάμενο και δεν είχε την παραμικρή ελπίδα να συναρμονισθεί με οποιαδήποτε δομή ακόμα και στην πιο ανεπαρκή μορφή της.

Στο Άουσβιτς αυτό που απασχολούσε τον κρατούμενο δεν ήταν τόσο η ιδέα του θανάτου όσο η διαδικασία του θνήσκειν. Ο φόβος του θανάτου στο στρατόπεδο ήταν ο τρόμος εν όψει της επικείμενης ασφυξίας.

Και όμως το Άουσβιτς είναι μια οδυνηρή πραγματικότητα και θέτει κομβικά ερωτήματα. Πράγματι, η μελέτη της Shoa και τούτο το βιβλίο συμβάλλει καθοριστικά σε αυτή, λόγω των ανήκουστων διαστάσεων της εμπνέει ένα ανεξάντλητο στοχασμό που αγγίζει όλες τις πτυχές της ανθρώπινης ζωής και ιστορίας, όπως επίσης μας επιτρέπει να στοχαστούμε τη λειτουργία του σύγχρονου κράτους. Ακόμα και σήμερα βλέποντας αυτές τις συγκλονιστικές φωτογραφίες και διαβάζοντας τα κείμενα των επιζώντων δεν είμαστε σε θέση να συλλάβουμε επαρκώς τα βάθη του ψυχικού τραύματος που φέρουν όσοι επιβίωσαν από τους διωγμούς και την απόλυτη ατίμωση στο στρατόπεδο. Η ανάμνηση των δεινών και το όνειδος της επιβίωσης στα απύθμενα βάθη του σκοτεινού παρελθόντος ήταν και είναι πολλές φορές πιο επώδυνα από τα ίδια τα δεινά. 

Πράγματι, όπως αποδεικνύεται από τα συγκλονιστικά κείμενα-μαρτυρίες που ο συγγραφέας φέρει στην επιφάνεια, όσοι βγήκαν από τα στρατόπεδα απογυμνωμένοι, λεηλατημένοι, αποξενωμένοι και αποπροσανατολισμένοι χρειάστηκαν χρόνο για να μάθουν την καθημερινή γλώσσα της ελευθερίας, την οποία χρόνια μετά την άρθρωσαν με δυσφορία και ίσως χωρίς πραγματική εμπιστοσύνη στο κύρος της. Όλοι αυτοί παρέμειναν πάντα ξένοι στον κόσμο. Το όνειδος της συντριβής δεν εξαλείφεται και ενδεχόμενα η εμπιστοσύνη στον κόσμο ουδέποτε αποκαθίσταται. Το βιβλίο τούτο αφήνει την πικρή αίσθηση ότι όποιος μαρτύρησε εγκαταλείπεται άοπλος στα χέρια του φόβου.

Μετά το Άουσβιτς

Ο 20ος αιώνας έφυγε αφήνοντας στην οικουμένη μια πικρή εμπειρία: Δυο παγκόσμιοι πόλεμοι με εκατόμβες νεκρούς, η φρίκη του Ολοκαυτώματος και της Χιροσίμα, η 11 Σεπτεμβρίου, θέτουν το ερώτημα: Ήταν τυχαία παραστρατήματα της Ιστορίας, που πάει και πέρασαν ή μήπως ήταν – και παραμένουν – έκφραση μιας πανίσχυρης κοινωνικής τάσης που επωάζεται αργά κι αθόρυβα στα σπλάχνα του πολιτισμού μας; Μήπως είναι ο ίδιος ο πολιτισμός μας που παράγει την τάση της ίδιας της αυτοκαταστροφής του;  Μήπως δικαιώνεται ο Φρόϋδ όταν έλεγε ότι «ο πολιτισμός παράγει ο ίδιος και ενισχύει όλο και περισσότερο την εχθρότητα στον πολιτισμό»;

Και παρακάτω: 

Πώς γίνεται και εν μέσω δημοκρατίας μια πλειοψηφούσα κοινωνική δύναμη να τίθεται άνευ όρων στην υπηρεσία του ενός ή των λίγων. Πώς γίνεται και ένας περήφανος λαός ο γερμανικός, για παράδειγμα, παραζαλισμένος από την ταπεινωτική συμφωνία των Βερσαλλιών, να δεχθεί να στηρίξει μια «δικτατορία αποβρασμάτων», κατά τον T. Mann, με μόνο «αντάλλαγμα» ότι είναι η «αρία φυλή». Και να μην τους στηρίξει μόνο στην αναρρίχηση στην εξουσία, αλλά και στη συνέχεια μεγάλο μέρος του λαού δέχτηκε να μεταλλαχτεί σε «εργαλείο του πολέμου, απόλυτα υποταγμένο, ανεπηρέαστο από οποιαδήποτε κριτική σκέψη, μεθυσμένο από τυφλό φανατισμό και άγνοια». Και να συμμετάσχει στη «βρόμικη βαναυσότητα και την εκδικητικότητά τους, στην απουσία κάθε ίχνους  μεγαλοψυχίας στη φύση τους, στην άνανδρη ευχαρίστηση με την οποία κακομεταχειρίζονται τους αδύναμους, ταπεινώνουν τον άνθρωπο, βιαιοπραγούν πάνω σε σώμα και πνεύμα, στην απόλυτη εν ολίγοις φαυλότητά τους». 

Παρακολουθώντας το ανά χείρας λεύκωμα με ανάγλυφη τη βαρβαρότητα και την αναλγησία των ισχυρών είναι δύσκολο να μην αναρωτηθεί κανείς: Όλα τα εκπαιδευτικά συστήματα είναι κατά της βαρβαρότητας. Πώς γίνεται όμως και κάτω από τη λουστραρισμένη επιφάνεια αυτής της παιδείας να διαμορφώνεται μια τέτοια αρραγής, αλλά τερατώδης συλλογικότητα των «πάνω» με τους «κάτω»; Πώς γίνεται και ένας περήφανος λαός, λέει και πάλι ο Τ. Mann, «επτά χρόνια τώρα έχει βάλει τα δυνατά του να πιστέψει ότι ο αρχηγός ούτε τα επιθυμεί ούτε και ξέρει αυτά που κάνουν οι από κάτω – ενώ βέβαια και τα θέλει και τα ξέρει και όλα τα αίσχη που έχουν αμαυρώσει την τιμή της Γερμανίας, συμπεριλαμβανομένου του εμπρησμού του Ράιχσταγκ, έχουν εκπορευτεί από την ακάθαρτη ψυχή αυτού του αχρείου». 

Ποιοι είναι οι λόγοι που οδήγησαν στην τερατογέννεση αυτής της συμπαγούς μάζας; Και ποιος ήταν ο δημιουργός αυτής της παγωμένης κρούστας; Ο Ένας που ήθελε να γίνει Ηγέτης, ή μήπως και οι πολλοί που , αντί της ατομικότητάς τους, της ελευθερίας τους και του αυτοπροσδιορισμού της συνείδησής τους, έσπευσαν να ενσωματωθούν στην ανίερη και τερατώδη αυτή κρούστα με αντάλλαγμα την απελευθέρωση μιας βίας που μέχρι τότε τη χαλιναγωγούσε η συνείδησή τους; Που, τώρα, απαλλαγμένη από κάθε συνειδησιακό έλεγχο, οδήγησε στη φρικαλεότητα του Άουσβιτς, αλλά και στα κάθε είδους Άουσβιτς; Και εν τέλει στην αποσάθρωση του ίδιου του πολιτισμού στα σπλάχνα του οποίου επωάζεται; Και αν τα εκατομμύρια των σφαγών κατόπιν σχεδίου, δεν ήταν μια εξαίρεση της Ιστορίας, ένα τυχαίο παραστράτημά της, αλλά ήταν η  αναπόφευκτη έκφραση μιας πανίσχυρης κοινωνικής τάσης που επωάζονταν στα υπόγεια της δομής του ίδιου του πολιτισμού, έκφραση του οποίου αποτέλεσε και το Γ΄ Ράιχ, τότε οφείλουμε να επαναστοχαστούμε τη φύση του ίδιου του πολιτισμού μας. 

Και να αναζητήσουμε τις καταγωγικές ρίζες αυτής της παράκρουσης. Η κοινωνική οργάνωση είναι βέβαιο ότι παράγει και αναπαράγει τις αντίστοιχες συμπεριφορές. Μια τυφλή ένταξη του ατόμου σε μια ανεξέλεγκτη συλλογικότητα έχει ως καταστροφική συνέπεια την αυτοακύρωσή του. Είναι βέβαιο ότι η κάθε είδους συλλογικότητα ασκεί αφόρητη πίεση σε καθετί το ιδιαίτερο, ήτοι είναι το μεμονωμένο άτομο ή οι μεμονωμένοι θεσμοί. Και, εκείνο που επιχειρεί να συντρίψει είναι η ατομική δύναμη της αντίστασης. Μήπως όμως το άτομο, θεμέλιος λίθος της δημοκρατίας, από την ώρα που θα απολέσει τη δύναμη της αντίστασης στην πίεση μιας συλλογικής φαυλότητας, παροπλίζει και τον συνειδησιακό έλεγχο των πράξεών του; Οπότε  τα έξω από την κρούστα  μεταβάλλονται σε «πράγματα».  «Πράγμα» το βρέφος που πετάγεται πάνω στη ξιφολόγχη. «Πράγμα» ο γέροντας που στοιβάζεται στο ασκέπαστο καμιόνι κι ας χιονίζει ασταμάτητα. «Πράγμα» ο ανίσχυρος που σφαγιάζεται. Μοναδικό του μέλημα η διαδικασία να είναι «άψογη». Η «άνθρωπο – κρεατομηχανή»  να λειτουργεί καλά. Η αλλοτρίωση στον υπερθετικό βαθμό της. Κι ας σέρνει ήδη στο όλεθρο και τον πολιτισμό του και τη δημοκρατία. 

Το ανά χείρας βιβλίο είναι ένα άλμπουμ φωτογραφιών. Νομίζω ότι είναι χρήσιμο να πούμε δυο λόγια για τη δύναμη της φωτογραφίας. Λένε ότι μια φωτογραφία αξίζει όσο χίλιες λέξεις. Πρόκειται για μια αναμφισβήτητη αλήθεια μέσα στην υπερβολή της. Ο λόγος προφανώς αποτυπώνει κυρίως το πνεύμα στην ευρύτητά του και προ πάντων στη μετεξέλιξή του. Αντίθετα μια φωτογραφία αποτυπώνει τη στιγμή. Και προ πάντων τη ζώσα όψη της πραγματικότητας. Ο λόγος λειτουργεί ως διαμεσολαβητής μεταξύ του λέγοντος και της πραγματικότητας. Ο φωτογραφικός φακός, αντίθετα, κατοχυρώνει τα επιφαινόμενα άμεσα κι αυθεντικά. Ο λόγος εκτιμά, ο φωτογραφικός φακός αποτυπώνει τη στιγμή και την παραδίδει στην αιωνιότητα.

Το ανά χείρας βιβλίο είναι ένα άλμπουμ. Η λέξη όμως το αδικεί: Ουσιαστικά δεν πρόκειται για ένα φευγαλέο σεριάνι στο παρελθόν. Πρόκειται για μια περιήγηση στα ακρότατα όρια μιας ανθρώπινης θηριωδίας. Πρόκειται για μια αυθεντική χαρτογράφηση του απάτητου μέχρι τότε βυθού της ανθρώπινης κόλασης: Τα έντρομα μάτια του μικρού με την τραγιάσκα, οι καμπουριασμένες φιγούρες των γερόντων με τους μποξάδες στον ώμο, τα γυμνά πτώματα στους φαρδείς λάκκους, οι καπνοί των φουγάρων δεν είναι απλώς φωτογραφίες: «Μιλάνε». Ή καλύτερα «βοούν». Και με τον αδιάψευστο τρόπο, που μόνον η φωτογραφία μπορεί, ανελκύουν από τη λησμονιά αυθεντικά στιγμιότυπα που το καθένα χωριστά, αλλά και όλα μαζί καταδεικνύουν  τα διευρυμένα πλέον σύνορα που χάραξαν η ανθρώπινη βαναυσότητα, η άνανδρη ικανοποίηση που αισθάνονταν οι θύτες από την κακοποίηση των ανίσχυρων, η παντελής απουσία ίχνους μεγαλοψυχίας. «Βοούν» και σηματοδοτούν τα νέα πρωτόγνωρα σύνορα όπου σταυρώνονταν το σώμα των άμοιρων, αλλά και το πνεύμα θυτών και θυμάτων μαζί και βύθιζαν την έκπτωση της έννοιας του ανθρώπου σε μια νέα απόλυτη μοναδική φαυλότητα. 

Αν πράγματι θέλουμε αξιόπιστα να εμποδίσουμε ένα νέο Άουσβιτς στο μέλλον, ένας δρόμος υπάρχει: Μια νέα παιδεία που θα αποσκοπεί στο να καταστήσει το άτομο αυτόνομο, αυτοπροσδιορίσιμο, επαναστοχαζόμενο πάνω στις αρχές που κάνουν τον άνθρωπο να είναι άνθρωπος. Οι καταγγελτικές εκδηλώσεις, τα καταγγελτικά βιβλία και όλη η παγκόσμια ιαχή «π ο τ έ   π ι α » όσο και αν έχουν κάποιο νόημα, δεν αρκούν. Εκείνο που θα συνεισέφερε την ελπίδα για μια αποτροπή της βαρβαρότητας θα ήταν η παιδεία. Μια παιδεία όμως που θα καθιστούσε το άτομο υπεύθυνο για τη συνύπαρξη με τους συνανθρώπους του. Που σημαίνει να μπορεί να αντιστέκεται και να μη γίνεται εργαλείο στα χέρια μισαλλόδοξων σωτήρων. Σε κάθε αντίθετη περίπτωση, αν δηλαδή, ο ίδιος αποφασίζει και θέλει να είναι πρόβατο, τότε ο τσοπάνης πάντα θα βρίσκεται. Μόνο που στη συνέχεια θα καραδοκούν και οι λύκοι.

* Ο Κ. Μωυσής Ελισάφ είναι 

Καθηγητής Ιατρικής του Πανεπιστημίου 

Ιωαννίνων και πρόεδρος της Ισραηλιτικής Κοινότητας Ιωαννίνων. Το κείμενο αποτελεί την ομιλία του στην εκδήλωση παρουσίασης του βιβλίου την Κυριακή 25 Μαρτίου

Του ΜΩΥΣΗ ΕΛΙΣΑΦ *